LAS MENINAS, DIEGO VELÁZQUEZ, 1646.

LAS MENINAS, DIEGO VELÁZQUEZ, 1646.

“Nếu xem hội họa là thi ca, có lẽ Jan van Eyck sẽ là một tiểu thuyết gia; còn Diego Velázquez như một nhà soạn soạn kịch với khả năng dàn dựng sân khấu tài ba.”

Khi bắt đầu xem bức tranh này, có lẽ chúng ta sẽ dễ dàng đoán ra rằng nó đang kể về cuộc sống hoàng cung ở Tây Ban giữa thế kỷ thứ 17, một nội dung tương đối phổ biến cho các họa sĩ Baroque thời kỳ đó. Nhưng càng đi sâu về tìm hiểu những ý nghĩa nằm sau những nét vẽ ấy, bạn và tôi sẽ hiểu vì sao nó lại nổi tiếng và được đem ra bàn luận cho đến ngày nay.

Diego Velázquez là một họa sĩ triều đình và đã có hơn 30 năm sống trong cung điện Alcázar dưới thời vua Felipe IV. Las Meninas hay còn có tên là “Các thị nữ” hay “Quần thần”- một họa được vẽ bằng chất liệu sơn dầu với kích thước 3.180 cm × 2.760 cm , như đang mô tả mọi thứ xung quanh cô công chúa nhỏ của đức vua.

1/ Các nhân vật

Là một bức tranh khổ lớn tương đương với một mảng tường, bằng mắt thường ta có thể đếm được 11 người cùng xuất hiện trong khung cảnh (dĩ nhiên là chưa tính chú chó đang nằm). Bầu không gian cho cảm giác vô cùng hài hòa chứ không gây ngột ngạt, khó chịu; có ít nhất 7 người đang tương tác với người xem bằng ánh nhìn về phía mặt tiền bức tranh, chúng ta hãy cùng nhìn qua một loạt nhân vật cùng xuất hiện trong tranh nhé:

• Ở trung tâm hơi lệch trái là Infanta Margarita Theresa– là người con duy nhất còn sống của nhà vua Felipe đệ tứ, tầm 5 tuổi, được bao quanh bởi các cận thần. Cô mặc đầm màu xám và kem basquina. Margarita là người của hoàng gia được miêu tả nhiều nhất bởi Velázquez . Ông đã vẽ cô lần đầu tiên khi chưa tròn hai tuổi, tấm chân dung nổi bật được lưu giữ trong bảo tàng ở Vienna và được coi là một viên ngọc quý trong các bức tranh thiếu nhi.

• Hai bên công chúa nhỏ là hai thị nữ: Maria Agustina bên phải, quỳ xuống để dâng nước cho cô bằng chiếc mâm bạc với cái ấm nhỏ; phía bên trái là Isabella de Velasco với chiếc váy basquina đang khẽ nhún chào.

• Bên tay phải khung tranh là hai người lùn: Maria Barbola và Nicola Pertusato với vai trò làm việc tại tòa án Tây Ban Nha trong suốt triều đại của vua Felipe IV và Charles II. Ở đây ta có thể nhận ra Nicola là một người nam thông qua trang phục mà anh ta mặc, có vẻ như đang trêu đùa chú chó dậy hoặc đánh thức nó.

• Cũng phải nói thêm về chú chó, nó là giống chó lớn tai cụp của Tây Ban Nha, được dùng để bảo vệ đàn cừu hoặc phụ tá cho những cuộc đi săn.

• Hai người trong hình ảnh phản chiếu qua gương là Vua và Hoàng hậu Felipe IV. Sự nhạt nhòa của chiếc gương ánh lên từ ánh sáng phía cửa sổ, có giả thiết cho thấy họ đang đứng trực diện với các nhân vật trong tranh.

• Thống soái của cung điện Jose de Nieto Velazquez – Đứng ở ô cửa hành lang.

• Hai người bên phải phía góc tối được cho là nữ hầu cận cho công chúa và một vị tu sĩ, cũng có thể xem ông như một người quân sư.

2/ Nghệ thuật xây dựng bối cảnh

Với hơn 30 năm làm họa sĩ cho hoàng gia, Velázquez được bổ nhiệm làm quan thị vệ, chuyên phụ trách hoạt động sửa chữa và trang trí cho cung điện ở Madrid. Chính bản thân đức vua Felipe IV cũng hay lui tới xưởng vẽ của ông- căn phòng lớn này trước kia là nơi ở của thái tử Don Baltasar Carlos đã không may qua đời. Las Meninas với kích thước y như thật, được dàn dựng như một sân khấu lớn, với ánh đèn tập trung vào tiền cảnh; nơi có tác giả, công chúa và dàn hậu cần. Đặc trưng của nghệ thuật Baroque chính là cách danh họa vẽ người với phong thái tự nhiên: Velázquez với pallet cọ vẽ trong tay rướn người nhìn ra người xem, công chúa nghiêng mặt liếc nhìn, những thị nữ, tùy tùng được mô tả dáng vẻ, điệu bộ chân thực. Ngôn ngữ hình thể được sử dụng tối đa để tăng tính giao tiếp với người xem. Cảm xúc mang lại làm chúng ta không có cảm giác bị động như đang quan sát bức ảnh tĩnh, có cảm giác mọi thứ như được máy ảnh chụp lại khoảnh khắc đúng thời điểm. Nhìn kỹ vào khung gỗ mà Velázquez đang miệt mài, ông muốn phác họa gì đó lên tấm toan khổng lồ, có vẻ như nó cũng bằng chính bức tranh ta đang xem. Câu hỏi là ông đang vẽ ai, và mọi người đang nhìn gì quanh chúng ta. Mỗi người ắt sẽ có câu trả lời cho riêng mình.

Cách sử dụng ánh sáng rất mới mẻ và tinh tế khi ông không chỉ tập trung vào phía trước mà còn phía hậu cảnh, nơi chiếc gương phản chiếu đức vua và hoàng hậu, cánh cửa viên thống soái mở ra tạo một vùng ánh sáng gắt. Ta thấy Velázquez không quá chú trọng trên từng chi tiết mà chỉ diễn giải có ý đồ thực tế mà thôi. Tấm gương với phần ánh kim loại xung quanh được làm mờ ảo đi, giúp ta dễ hình dung ảnh trong đó chỉ là ảo ảnh. Tác giả có thể đang vẽ cha mẹ của công chúa Margarita đứng làm mẫu, hay chiếc gương chính là đang phản chiếu bức tranh quay lưng về phía người xem. Ánh sáng của nam danh họa vừa dùng để thể hiện chất liệu phản chiếu chiếc gương, vừa để dẫn người xem qua một trường không gian khác.

3/ Thông điệp và di sản để lại

So với nhiều họa sĩ cùng thời, Velázquez đã để lại cho hậu thế gần 200 bức tranh nhưng có vẻ ông rất ít khi tự họa chính mình. Las Meninas được vẽ 4 năm trước khi ông qua đời, cũng chính là chân dung tự họa để đời của ông. Ở đó ông đã khái quát phong cách của mình, nơi làm việc, những người xung quanh vốn rất quý mến họa sĩ. Cách đặt người xem đứng ngang hàng vị trí quan sát với đức vua Felipe bên ngoài khung tranh thể hiện một chân lý tư duy của mình: trong thưởng lãm nghệ thuật, ai cũng đều bình đẳng, không phân biệt nguồn gốc giai cấp địa vị.

Có một chi tiết rất nhỏ nhưng thú vị mà các nhà nghiên cứu đã chỉ ra: hãy nhìn vào màu đỏ, được sử dụng rất ít trong bức họa này. Màu đỏ này đã được pha để dịu đi chứ không còn là màu gốc nữa, nó để cài cắm vào hai chi tiết sau:

• Dấu chữ thập màu đỏ trên áo Velázquez là tấm huân chương Santiago, là mệnh lệnh quân sự cao cấp nhất có từ thời thập tự chinh. Có giả thiết nó do đức vua ra lệnh vẽ thêm vào bức tranh sau khi Velázquez qua đời- như một sự tri ân, lời cảm ơn dành cho người quan thị vệ trung thành.

• Chiếc bình đỏ mà thị nữ dâng lên cho công chúa, nó có tên là búcaro- có xuất xứ từ Mexico, được các nhà hàng hải mang về châu u sau thời kỳ Christopher Columbus đi khám phá Tân Thế giới ở thế kỉ 15. Chiếc bình đất sét này được các cư dân trung Mỹ nung bằng vật liệu bản địa, cộng thêm phụ gia địa phương; làm cho những loại nước đựng trong nó có mùi hương thêm phần tinh tế. Bản thân cái miệng cái bình đất cũng có mùi thơm quanh miệng, các cô gái ở đất nước bán đảo Iberia này này thích gặm phần đầu nó. Một hệ quả hóa học của việc nuốt vào đất sét ngoại lai là làn da sáng bất ngờ đến mức thanh thoát gần như ma mị. Thời kỳ này, tiêu chuẩn về một làn da trắng đã lên một mức độ mới, để chứng tỏ những cô gái tầng lớp quý tộc không phải lao động cực nhọc với làn da rám nắng.

Las Meninas là bức tự họa của Velázquez song cũng là tác phẩm nhấn mạnh sự hiện diện của công chúa nhỏ, với vầng hào quang chung quanh; cô chính là tương lai của triều đại đất nước Tây Ban Nha, là hy vọng vào một tương lai tốt đẹp hơn. Tác phẩm được nhiều nhà nghiên cứu mổ xẻ và phê bình, được cả Picasso và Dali thể hiện lại sau này bằng những dị bản để làm sáng tỏ tư tưởng của nó. Cung điện Alcázar đã bị cháy sau đó không lâu, nhưng thật may mắn bức họa đã được bảo vệ và nằm tại bảo tại Prado, Madrid. Ở đó hậu thế có thể nhìn vào Las Meninas như một lát cắt lịch sử, một khung cảnh thời kỳ Cận đại; chúng ta nhìn vào họ, và có lẽ họ cũng đang nhìn chúng ta.

Bài viết tham khảo trên Nerdwriter1 và BBC, để có thể viết một cách dễ đọc nhất. 

Theo Đỗ Hoàng Duy Anh